قوله: «و منْ أعْرض عنْ ذکْری» یعنى عن القران. اعراض الجحود و التکذیب. فیکون هذا وعیدا للکفار. «فإن له معیشة ضنْکا» فى نار جهنم الزقوم و الغسلین و الضریع. باین قول این آیت وعید کافرانست و اعراض جحود و تکذیب است. گاهى مىگفتند: «هذا سحْر مسْتمر» و گاهى میگفتند: «إنْ هذا إلا أساطیر الْأولین». گاهى میگفتند: «إنْ هذا إلا قوْل الْبشر». میگوید آنان که قرآن را دروغ شمرند و پیغام رسان را دروغزن گیرند، فردا در دوزخ ایشان را عیشى است با تنگى و سختى میان زقوم و غسلین و ضریع، و هر چند که ایشان را در دنیا فراخى وسعت باشد اما از الله تعالى ایشان را خذلان باشد تا همه حرام گیرند و حرام خورند، و سرانجام کار ایشان فردا تنگ عیشى باشد و ناخوش عذاب و عقوبت و سخط الله تعالى.
این همچنانست که رب العزة خورندگان مال یتیم را گفت: «إن الذین یأْکلون أمْوال الْیتامى ظلْما إنما یأْکلون فی بطونهمْ نارا». قومى آیت بر عموم براندند و گفتند اعراض هم از کافرانست هم از مومن، اعراض کافر ترک ایمانست، و اعراض مومن ترک عمل و عقوبت ایشان باین اعراض که کردند اینست که گفت: «فإن له معیشة ضنْکا».
ابن مسعود و ابو هریره و ابو سعید خدرى و جماعتى مفسران گفتند که عیش ضنک عذاب قبر است، کافر را بر اندازه کفر و مومن را بر اندازه معصیت.
و خبرى درستست که عایشه گفت: یا رسول الله انى منذ حدثتنى بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنى شیء، فقال: «یا عائشة ان صوت منکر و نکیر فى اسماع المومنین کالاثمد فى العین، و ان ضغطة القبر على المومن کالام الشفیقة یشکو الیها ابنها الصداع فتقوم الیه فتغمز رأسه غمزا رفیقا، و لکن یا عائشة ویل للشاکین فى الله کیف یضغطون فى قبورهم ضغطة البیض على الصخرة».
و قال ابن جریر: «معیشة ضنْکا» اى یسلب القناعة حتى لا یشبع، و قیل کسبا خبیثا و عملا سیئا فى الدنیا، و قیل اراد به عیش الدنیا، لان عیش الدنیا ضنک ضیق لانقضائه و قصر مدته و کثرة توابعه.
و انما العیش الواسع عیش الآخرة، قال الله تعالى: «و إن الدار الْآخرة لهی الْحیوان لوْ کانوا یعْلمون».
«و نحْشره یوْم الْقیامة أعْمى» اختلفوا فیه، فقال بعضهم اعمى عن الحجة و الاعتذار، لانه لا یکون حجة یحتج بها، و لا عذر یعتذر به، و انما قال اعمى لانه لا یرى فى القیمة ما یسره و ینتفع به، و لا عذر یعتذر به، و لذلک یسمى الکفار عمیا لانهم لا ینتفعون بابصارهم. و قیل یحشرهم الله القیامة اعمى البصر، فان قیل کیف یقرءون الکتب؟
قلنا ان الله تعالى یزد علیهم البصر لیقرءوا الکتب فاذا فرغوا من القراءة یرد علیهم العمى، قال ابن عباس: یحشر بصیرا ثم اذا سیق الى المحشر عمى. و قیل اعمى عن کل شیء الا عن جهنم.
«قال رب لم حشرْتنی أعْمى و قدْ کنْت» فى دار الدنیا، «بصیرا».
«قال کذلک أتتْک آیاتنا فنسیتها» یعنى فترکتها و لم تومن بها، و قیل معناه فترکتها و لم تعمل بها، فیلحق الکافر الوعید على ترک الایمان بها، و المومن على ترک العمل بها، و قیل على نسیان آیات الله. «و کذلک الْیوْم تنْسى» اى تترک فى العمى و العذاب، و قیل نعاملک معاملة المنسى. «و کذلک نجْزی منْ أسْرف» اى کما جازینا المعرض، نجزى المسرف و هو المشرک الذى «لمْ یوْمنْ بآیات ربه و لعذاب الْآخرة أشد» مما نعذبهم به فى الدنیا و القبر، «و أبْقى» اى ادوم.
«أ فلمْ یهْد لهمْ» یعنى أ فلم یبین لهم القرآن، یرید کفار مکة، و قیل معناه أ فلم یبین لهم الامر اهلاک من قبلهم من القرون السالفة و الامم الماضیة فلا یتعظون و لا یعتبرون. «یمْشون فی مساکنهمْ» یعنى اهلکناهم و هم یمشون فى مساکنهم، کقوله: «تأْخذهمْ و همْ یخصمون». باین قول معنى آنست که باز ننمود قرآن و پیدا نکرد کفار مکه را که چند هلاک کردیم ازین گروه گروه پیشینیان که در جایگاه و خانه خویش آمن میرفتند و غافل بودند که ناگاه گرفتیم ایشان را و هلاک کردیم؟ چون که اینان عبرت نمیگیرند و پند نمىپذیرند با هلاک ایشان؟ و قیل معناه اهلکناهم و ان قومک یمشون فى مساکنهم، و ذلک ان قریشا کانوا یسافرون الى الشام فیرون دیار المهلکین من اصحاب الحجر ثمود و قریات قوم لوط، و هو نظیر قوله: «و سکنْتمْ فی مساکن الذین ظلموا أنْفسهمْ». «إن فی ذلک لآیات لأولی النهى» اى ان فى اهلاکنا ایاهم مع کثرة عددهم و عدتهم و شدة قوتهم و شوکتهم لدلالات لذوى العقول.
«و لوْ لا کلمة سبقتْ منْ ربک لکان لزاما و أجل مسمى». فیها تقدیم و تأخیر، و تقدیره: «و لو لا کلمة سبقت من ربک و اجل مسمى لکان لزاما» یعنى للزمهم العذاب عاجلا، و الکلمة قوله ینالهم نصیبهم من الکتاب. و المعنى لو لا ما قضاه الله لکل احد من عمر و رزق لا یموت حتى یستوفیه، لکان العذاب و هو القتل ببدر لازما لهم، حتى لا یبقى منهم احد اى لو لا انه سبق لکل واحد منهم رزق لا بد ان یستوفیه، و عمر لا بد ان یعیشه و انه اجل لهم اجلا مسمى یعاقبهم فیه، و هو یوم القیامة، لکان العذاب لازمهم لزاما. و قیل المراد بالاجل المسمى الموت، و قیل المراد به عذاب القبر، و قیل الکلمة التی سبقت، هى انه لا یعذبهم و محمد (ص) بینهم، لانه قال: «و ما کان الله لیعذبهمْ و أنْت فیهمْ». معنى آیت بدو قول باز مىآید. خلاصه یک قول آنست که اگر نه آن بودى که الله تعالى حکم کرده و گفته هر کسى را عمر چند است و روزى چند و زمان عقوبت وى کى، مشرکان را روز بدر همه هلاک کردمى و بیخ ایشان بر آوردمى تا ازیشان کس نماندى، لکن زمان عقوبت ایشان روز قیامتست چنان که گفت: «بل الساعة موْعدهمْ و الساعة أدْهى و أمر». خلاصه قول دیگر آنست که اى محمد اگر نه حرمت و حشمت و شرف و جاه تو بودى و حکمى که کردهام و گفته که: «و ما کان الله لیعذبهمْ و أنْت فیهمْ» ما ایشان را هم در دنیا عذاب کردیمى و بیخ ایشان بر آوردیمى.
قوله: «فاصْبرْ على ما یقولون» من الافتراء بانک مجنون و انک ساحر، و قیل هو منسوخ بآیة السیف. «و سبحْ بحمْد ربک» السبحة من أسماء الصلاة اى صل بامر ربک، و قیل صل بمنة ربک و منه یقال فى المثل. بحمد الله لا بحمدک. «قبْل طلوع الشمْس و قبْل غروبها» یعنى صلاة الصبح و صلاة العصر. و فى الخبر: «من صلى البردین دخل الجنة».
«و منْ آناء اللیْل فسبحْ» اى من ساعاته. و واحد الآناء انى و انى و هى صلاة المغرب و العشاء. «و أطْراف النهار» یعنى صلاة الظهر، و سمى وقت الظهر اطراف النهار لان وقته عند الزوال و هو طرف النصف الاول انتهاء، و طرف النصف الآخر ابتداء.
و قیل المراد من آناء اللیل صلاة العشاء و من اطراف النهار، صلاة الظهر و المغرب، لان الظهر فى آخر الطرف الاول من النهار و فى اول الطرف الآخر، فهو فى طرفین منه، و الطرف الثالث غروب الشمس و عند ذلک یصلى المغرب. «لعلک ترْضى» ثوابه فى المیعاد، و قیل مرضى بالشفاعة و مثله قوله: «و لسوْف یعْطیک ربک فترْضى» و قرأ الکسائى و ابو بکر عن عاصم. ترضى بضم التاء اى یرضیک الله بکرامته. و فى الخبر الصحیح عن جریر بن عبد الله قال: کنا جلوسا عند رسول الله (ص) فرأى القمر لیلة البدر فقال: «انکم ترون ربکم کما ترون هذا القمر لا تضامون فى رویته، فان استطعتم ان لا تغلبوا على صلاة، قبل طلوع الشمس و قبل غروبها، فافعلوا، ثم قرأ «و سبحْ بحمْد ربک قبْل طلوع الشمْس و قبْل غروبها».
و قال بعض اهل العلم من تهاون بالصلاة عاقبه الله بخمس عشرة عقوبة: ست فى الدنیا و ثلاث عند الموت، و ثلاث فى القبر، و ثلاث یوم القیامة. فاما اللواتى فى الدنیا فاحدیهن ان یرفع الله من حیاته البرکة، و الثانى یرفع الله من وجهه سیما الصالحین، و الثالثة لا یأجره الله على شىء من طاعته، و الرابعة لا یجعل الله له نصیبا فى دعاء الصالحین، و الخامسة. لا یسمع له دعاء. و السادسة لا تدفع عنه البلایا. و اما اللاتى عند الموت، فاحدیهن ان تقع علیه شدة، و الثانیة لو سقى ماء البحر مات و هو عطشان. و الثالثة لو اطعم ما فى الارض مات جائعا. و اما اللاتى فى القبر، فاحدیهن ان یقع فى غم طویل، و الثانیة ان یخرج من قبره فیبقى فى ظلمة لا یبصره، و الثالثة ان یضیق علیه لحده، و اما اللاتى فى القیامة فاولیهن شدة الحساب، و الثانیة غضب الجبار، و الثالثة عذاب النار.
قوله: «و لا تمدن عیْنیْک» در سبب نزول این آیت ابو رافع روایت کند مولى رسول الله (ص) گفت: مهمانى برسول خداى فرود آمد و در خانه رسول هیچ طعام نبود مرا فرستاد بجهودى تا طعام خرم از وى بسلف تا ماه رجب، جهود گفت لا ابیعه و لا اسلفه الا برهن. طعام بسلف نفروشم مگر برهن، بو رافع بازگشت و رسول را گفت که جهود گرو میخواهد تا طعام بدهد. رسول گفت و الله لئن باعنى او اسلفنى لقضیته و انى لامین فى السماء، امین فى الارض، اذهب بدرعى الحدید الیه، فنزلت هذه الایة: «و لا تمدن عیْنیْک» اى لا تنظر، «إلى ما متعْنا به أزْواجا منْهمْ» اى اصنافا و هم الرجال و النساء، و قیل ازواجا منهم اشکالا منهم لانهم اشکال فى الذهاب عن الصواب.
«زهْرة الْحیاة الدنْیا» اى زینتها و بهجتها، شبهها بزهرة الشجرة لانها تروق و لا تبقى.
قرأ یعقوب زهرة بفتح الهاء، و الباقون بسکونها و هما لغتان. «لنفْتنهمْ فیه» اى لنجعل ذلک فتنة لهم بان ازید لهم النعمة و یزیدوا کفرانا و طغیانا «و رزْق ربک» فى الجنة، «خیْر و أبْقى» و ذلک بان الدنیا بما فیها قلیل، لقوله تعالى: «قلْ متاع الدنْیا قلیل» و نصیب الواحد منها قلیل عن قلیل، ثم یوخذ عنه کله و یسئل عن کل ذرة بعد ذرة، بخلاف نعیم الآخرة فانها مع کثرتها و تمامها و صفائها و خلوها عما ینغصها و یکدرها، لا یخاف نقصانها و لا فناوها، و لا یخاف علیها حساب و لا عقاب.
«و أْمرْ أهْلک بالصلاة و اصْطبرْ علیْها» اى واظب علیها، حتى یأخذ عنک اهلک، بین الله انه لا ینبغى لاحد ان یأمر غیره بما لا یفعل. «لا نسْئلک رزْقا» لخلقنا و لا لنفسک «نحْن نرْزقک» فالتمس منا فان الله رازق الجمیع. «و الْعاقبة للتقْوى» اى العاقبة الجمیلة المحمودة لاهل التقوى. قال ابن عباس: یعنى الذین صدقوک و اتبعوک و اتقونى. و فى بعض المسانید ان النبى (ص) کان اذا اصاب اهله ضر، امرهم بالصلاة و تلا هذه الآیة.
و کان بکر بن عبد الله المزنى اذا اصابت اهله خصاصة یقول قوموا فصلوا، ثم یقول بهذا امر الله و رسوله، و یتلوا هذه الآیة. و کان هشام بن عروة اذا رأى ما عند السلاطین، دخل داره فقرأ. «و لا تمدن عیْنیْک» الى قوله «و الْعاقبة للتقْوى.»
ثم ینادى الصلاة یرحمکم الله.
«و قالوا» یعنى المشرکین، «لوْ لا یأْتینا بآیة منْ ربه» یعنى آیة تدل على صدق محمد (ص). قال الزجاج: قد اتتهم الآیات و البینات و لکنهم طلبوا ان یوتوا ما کانوا یقترحون فى سورة بنى اسرائیل و هو قوله تعالى اخبارا عنهم: «و قالوا لنْ نوْمن لک حتى تفْجر لنا من الْأرْض ینْبوعا» الآیات. فقال الله عز و جل: «أ و لمْ تأْتهمْ»؟ قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص عن عاصم: تأتهم بالتاء لتأنیث البینة و قرأ الآخرون بالیاء لتقدم الفعل، و لان البینة هى البیان، فرد الى المعنى یقول الله تعالى: «أ و لمْ تأْتهمْ» یعنى فى القرآن «بینة ما فی الصحف الْأولى» اى بیان ما فى التوراة و الانجیل و الزبور من انباء الامم انهم اقترحوا الآیات فلما اتتهم و لم یومنوا بها کیف عجلنا لهم العذاب و الهلاک فما یومنهم ان اتتهم الآیة، ان یکون حالهم کحال اولئک.
«و لوْ أنا أهْلکْناهمْ» اى اهلکنا المکذبین بهذا القرآن. «بعذاب منْ قبْله» اى من قبل نزول القران، «لقالوا» یعنى یوم القیامة اذا عذبوا. «ربنا لوْ لا أرْسلْت» اى هلا ارسلت، «إلیْنا رسولا» یدعونا الى طاعتک، «فنتبع آیاتک» اى امرک و نهیک، «منْ قبْل أنْ نذل» بالعذاب، «و نخْزى» فى جهنم.
«قلْ کل متربص» اى قل یا محمد کل منتظر لمن یکون النصر و الغلبة، و قیل معناه کل منتظر دوائر الزمان، و ذلک ان المشرکین قالوا نتربص بمحمد حوادث الدهر، فاذا مات تخلصنا، قال الله: «فتربصوا» اى فانتظروا. «فستعْلمون» اذا جاء امر الله و قامت القیامة. «منْ أصْحاب الصراط السوی» المستقیم، «و من اهْتدى» من الضلالة أ نحن ام انتم؟